Łacińskie terminy i zwroty prawnicze

Przez wieki łacina była językiem elit a współcześnie jej podstawy stały się elementem wszechstronnego wykształcenia. Język łaciński jako dziedzictwo starożytności stał się częścią sztuki i kultury, czerpali z niego prekursorzy nauk przyrodniczych, chemicznych, matematycznych czy medycznych. Po łacinie formułowane były dewizy heraldyczne rodów i organizacji umieszczane na wstędze pod tarczą herbową. Łacina jako język prawa rzymskiego jest fundamentem europejskiej tożsamości kulturowej i cywilizacyjnej. Reguły prawa rzymskiego są honorowane do dziś i używane w oryginalnej łacińskiej postaci a ich zwięzłość i jasność przekazu kontrastuje z zawiłością wielu współczesnych rozwiązań prawnych. Sięganie do łacińskich paremii prawniczych jest wyrazem tęsknoty za prostotą, filozoficzną głębią i spójnością prawa, której zbyt często brakuje dzisiejszym uregulowaniom. Wielką zaletą łaciny jest obok uniwersalności możliwa do uzyskania lapidarność a zarazem wzniosłość sformułowania. Symbolicznym podkreśleniem roli prawa rzymskiego w tradycji polskiego systemu prawnego jest umieszczenie osiemdziesięciu sześciu łacińskich paremii prawniczych wraz z ich polskimi tłumaczeniami na kolumnadzie budynku Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej.

Zaprezentowany alfabetyczny spis zwrotów i sentencji łacińskich wraz z ich polskim tłumaczeniem ma ograniczony i subiektywny charakter ze względu na zamierzony praktyczny cel opracowania. Zestawienie może posłużyć zarówno osobom pogłębiającym wiedzę o praktycznym zastosowaniu języka łacińskiego w prawie, jak i tym, które zetknęły się z łaciną po raz pierwszy. Znajomość podstawowych łacińskich pojęć, sentencji i zwrotów stanowi element profesjonalnego warsztatu adwokata a ich umiejętne zastosowanie jest świadectwem prawniczej erudycji. Umiejętnie zastosowana łacina w doskonale zwięzły, a zarazem celny sposób, potrafi podkreślić i podsumować wypowiedź nawiązując do tradycji i kultury, z której czerpie cały system prawny.

A

a casu ad casum – od przypadku do przypadku
a contrario – wychodząc z przeciwnego założenia
a limine – z miejsca odrzucać
a maiori ad minus – od większego do mniejszego
a mensa et toro – od stołu do łoża (separacja)
a minori ad maius – od mniejszego do większego
a natura rei – z natury rzeczy
a posteriori – na podstawie już zaistniałych faktów (wnioskować o przyczynach)
a priori – bez względu na fakty czy argumenty (wnioskować z „góry”)
ab absurdo – wychodząc z fałszywego założenia, absurdu
ab initio – od początku
abrogatio – uchylenie całkowite dotychczasowego stanu prawnego zwane „czystym”
absens carens – nieobecny sam sobie szkodzi
absente reo – pod nieobecność oskarżonego
accidentalia negotii - podmiotowo istotne składniki treści czynności prawnej
accusare nemo se debet – nikt nie ma obowiązku oskarżać sam siebie
actio negatoria - roszczenie negatoryjne
actor sequitur forum rei – dla powoda właściwy jest sąd pozwanego
ad acta, a/a - do akt
ad eventum - forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych skutków prawnych
ad hoc - "do tego", dla tej konkretnej sytuacji
ad interim - tymczasowy, np. chargé d'affaires ad interim
ad probationem - forma czynności prawnej zastrzeżona dla celów dowodowych
ad rem – do rzeczy
ad solemnitatem - forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności
ad usum proprium - do własnego użytku
aequitas sequitur legem – sprawiedliwość postępuje za prawem
affirmanti occumbit comprobatio – do twierdzącego należy podanie dowodu
alma mater – matka karmicielka (w odniesieniu do szkoły wyższej)
altera pars – strona przeciwna
amicus curiae - przyjaciel sądu
argumenta a fortiori – argumenty silniejszej racji
argumenta non numeranda, sed ponderanta sunt – dowodów się nie liczy, ale waży
audiatur et altera pars – niech będzie wysłuchana i druga strona

B

bellum omnium contra omnes – wojna wszystkich przeciw wszystkim
bona fide – w dobrej wierze
bona fides - dobra wiara
bonum commune – wspólne dobro

C

casus belli - powód, pretekst do wypowiedzenia wojny
cedo maiori – ustępuje przed godniejszym
ceteris paribus – uwzględniając te same warunki
circa – około
clara non sunt interpretanda – jasne nie podlega interpretacji (w odniesieniu do przepisów prawnych)
cogitationis poenam nemo patitur – nikt nie ponosi odpowiedzialności za swoje myśli
communis opinio – powszechna opinia
conditio iuris - warunek prawny
conditio sine qua non – warunek niezbędny
conditio sine qua non - warunek konieczny
consensus facit legem – zgoda tworzy prawo
consuetudo pro lege servetur – zwyczaj służy jako prawo
contra legem – przeciw prawu, niezgodnie z prawem
conventio est lex – uzgodnienie ma moc prawa
conventio omnis intellegitur rebus sic stantibus – umowa pozostaje w mocy, o ile okoliczności jej zawarcia nie uległy zmianie
corpus delicti - dowód rzeczowy
cuius est condera, eius est interpretatori – komu przysługuje stanowienie prawa, temu przysługuje i jego wykładnia
cuiusvis hominis est errare, nullius nisi inspientis in errore preservare – każdy człowiek może się mylić, ale tylko głupiec trwa w będzie
culpa - wina
culpa in contrahendo - wina w kontraktowaniu
culpa in custodiendo - wina w nadzorze
culpa in eligendo - wina w wyborze
curantes iura iuvant – prawo sprzyja tym, którzy o nie dbają
curriculum vitae – życiorys

D

da mihi factum, dabo tibi ius – udowodnij fakt, a przyznam ci rację
damnum emergens - rzeczywista szkoda
de facto – z mocy faktu, w rzeczywistości
de iure – z mocy prawa
de iure - zgodnie z prawem
de lege artis - zgodnie z regułami sztuki
de lege ferenda (również lex ferenda) - według postulowanego prawa, w odniesieniu do ustawy, która powinna zostać uchwalona
de lege lata – w odniesieniu do obowiązującej ustawy, według obowiązującego prawa, z punktu widzenia prawa w obecnym kształcie
de minimis non curat lex – prawo nie zajmuje się szczegółami
debellatio - zawojowanie
demonstratio ad oculus – dowód naoczny
derogatio – uchylenie częściowe dotychczas obowiązującego stanu prawnego
desuetudo – odejście ustawy lub zwyczaju w zapomnienie
desuetudo - odwyknienie
diligentia - staranność
divide et impera – dziel i rządź
do ut des - "daję abyś dawał"
do, ut des – daję ci, abyś i ty dał mnie
dura lex, sed lex – twarde prawo, lecz prawo

E

erga omnes - wobec wszystkich, prawo/norma skuteczne wobec podmiotów trzecich (przeciwieństwo inter partes)
essentialia negotii - przedmiotowo istotne składniki treści czynności prawnej
et cetera – i tak dalej
ex aequo et bono - z względów słuszności i dobra
ex ante - uprzednio, z punktu widzenia wcześniejszej sytuacji (przeciwieństwo ex post)
ex delicto - z deliktu, z czynu niedozwolonego, odpowiedzialność deliktowa
ex facto ius oritur – prawo wyrasta z faktu
ex gratia - z dobrej woli, np. płatność ex gratia - płatność bez uznawania odpowiedzialności prawnej lub obowiązku
ex lege - z mocy prawa
ex nunc - od tej pory (przeciwieństwo ex tunc)
ex post - później, z późniejszej perspektywy (przeciwieństwo ex ante)
ex tunc - od początku (przeciwieństwo ex nunc)
exceptio - zarzut prawny
exceptio non adimpleti contractus - zarzut niewykonania umowy
exceptio rei venditae et traditae - zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej

F

falsus procurator - rzekomy pełnomocnik
fiat iustitia – niech stanie się sprawiedliwość
fiat iustitia, pereat mundus – niech ginie świat, byleby działa się sprawiedliwość
fons iuris – źródło prawa
fons iuris cognoscendi – źródło poznania prawa

H

habeas corpus – zachowaj ciało nietykalne (w odniesieniu do nietykalności osobistej)
historia est magistra vitae – historia jest nauczycielką życia

I

ignorantia facti excusat – nieznajomości stanu faktycznego jest okolicznością usprawiedliwiającą
ignorantia legis nocet – nieznajomość ustawy szkodzi
impossibilium nulla est obligatio – nikt nie jest zobowiązany do czynienia rzeczy niemożliwych
in absentia – podczas nieobecności
in dubio pro reo – wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego
in extenso – w całości
in foro conscientiae – przed sądem sumienia
in fraudem legis – w celu obejścia ustawy
in solidum - solidarność niewłaściwa
in statu nascendi - w trakcie powstawania
index nominum – spis imion
index rerum – spis rzeczy
inter partes - między stronami (przeciwieństwo erga omnes)
inter vivos - między żyjącymi (przciwieństwo mortis causa)
interpretatio cassat in claris – interpretowanie kończy się wraz z osiągnieciem jasności
invitatio ad offerendum - zaproszenie do zawarcia umowy
ipso facto - z racji samego faktu
ipso iure – z samego prawa
ipso iure - z racji samego prawa (por. ex lege)
ius ad bellum - prawo do prowadzenia wojny
ius albinagii - prawo władcy do objęcia spadku po zmarłym cudzoziemcu
ius cogens - norma prawna bezwzględnie wiążąca
ius dispositivum - norma prawna względnie wiążąca
ius gentium – prawo narodów
ius gentium - prawo narodów
ius in bello - prawo wojenne, prawo konfliktów zbrojnych
ius incertus – prawo niejasne
ius legationis - prawo legacji
ius naturale – prawo natury
ius particulare – prawo partykularne
ius publicum – prawo publiczne
ius sanguinis - prawo krwi (przy nabywaniu obywatelstwa)
ius soli - prawo ziemi (przy nabywaniu obywatelstwa)
ius tractatuum - prawo do zawierania umów międzynarodowych
ius universale – prawo powszechne
iustitia civitatis fundamentum – sprawiedliwość podstawą państwa
iustitia est obtemperatio scriptis legibus institutisque populorum – sprawiedliwość to posłuszeństwo wobec prawa pisanego oraz instytucji publicznych
iustitias vestras iudicabo – sprawiedliwość waszą sądzić będą

L

lapsus – mimowolny błąd
lege agere – działać na podstawie ustawy
lege artis - zgodnie z regułami sztuki
legem brevem esse oportet, quo facilius ab imperitis teneatur – prawo winno być zwięzłe, aby każdy mógł je zapamiętać
lex abrogata – ustawa unieważniona
lex ferenda - zob. de lege ferenda
lex generalis – ustawa ogólna, prawo/norma ogólna (przeciwieństwo lex specialis)
lex minus quam perfecta - prawo mniej niż doskonałe
lex neminem cogit ad impossibilia – ustawa nie zmusza nikogo do spełniania rzeczy niemożliwych
lex patriae – prawo państwa, którego się jest obywatelem (w odniesieniu do zasad stosowania prawa wewnętrznego w obrocie międzynarodowym)
lex perfecta - prawo doskonałe
lex plus quam perfecta - prawo więcej niż doskonałe
lex posterior - prawo/norma późniejsza (przeciwieństwo lex priori)
lex posterior derogat legi priori – ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą
lex priori - prawo/norma wcześniejsza (przeciwieństwo lex posterior)
lex prospicit, non respicit – prawo dotyczy rzeczy przyszłych, nie działając wstecz
lex rei sitae – prawo państwa, w którym rzecz jest położona
lex retro non agit – prawo nie działa wstecz
lex retro non agit - prawo nie działa wstecz
lex specialis – ustawa szczególna
lex specialis - prawo/norma szczególna (przeciwieństwo lex generalis)
lex specialis derogat legi generali – ustawa szczególna wypiera ustawę ogólną
lex superior derogat legi inferiori – ustawa o wyższej mocy prawnej uchyla ustawę niższą
locus regit actum – prawo państwa, w którym dokonana została dana czynność prawna
lucrum cessans - spodziewane korzyści

M

malum necessarium – zło konieczne
manu propria – własnoręcznie
maximo cum studio – z najwyższą starannością
maximum ius saepe maxima iniuria – najwyższe prawo bywa największą niesprawiedliwością
modus operandi - sposób działania
more maiorum – zgodnie ze zwyczajami przodków
mortis causa - na wypadek śmierci (przeciwieństwo inter vivos), czynność prawna na wypadek śmierci - testament
mutatis mutandis - z uwzględnieniem koniecznych zmian, "przy zmianie tych rzeczy, które powinny być zmienione"
mos pro lege – zwyczaj zastępuje prawo
multi non omnes – wielu to nie wszyscy
mutatis mutandis – z odpowiednimi zmianami wymaganymi przez istotę sprawy

N

nasciturus - dziecko poczęte, ale jeszcze nie narodzone
naturalia negotii - przedmiotowo nieistotne składniki treści czynności prawnej
necessitas caret lege – w sytuacji przymusowej nie ma prawa
negligentia - niedbalstwo
neminem captivabimus nisi iure victum – nikt nie będzie więziony bez prawa
nemo tenetur se ipsum accusare – nikogo nie można zmusić do oskarżenia siebie samego
non bis in idem – nie dwukrotnie w tej samej sprawie (w odniesieniu do wznawiania tej samej sprawy bądź karania po raz drugi za ten sam czyn)
non liquet - brak norm prawnych potrzebnych do
non nocere – nie szkodzić
non notus (n.n., n/n, nn) – nieznany
nomen nescio (n.n., n/n, nn) – nieznanego imienia
nulla poena sine lege – nie ma kary bez ustawy
nulla potentia super leges esse debet – żadna władza nie stoi nad prawem
nullum crimen sine lege – nie ma zbrodni bez ustawy

O

obiter dicta – elementy nieistotne dla rozstrzygnięcia sprawy
obligatio est iuris vinculum – zobowiązanie tworzy więź prawną
obratio pro domo sua – mowa we własnej obronie
obrogatio – zastąpienie dotychczasowego stanu prawnego w całości nowym
onus probandi - ciężar dowodowy
opinio communis doctorum – powszechna opinia w kręgu uczonych
opinio iuris – przekonanie, że coś jest prawem
opinio iuris (sive necessitatis) - subiektywny element zwyczaju międzynarodowego; przekonanie, że norma ma charakter prawnie wiążący

P

pactum in favorem tertii - umowa na rzecz osoby trzeciej
pactum subiectionis – umowa o podporządkowaniu się władzy
par super parem non habet potestatem – równy nie ma władzy nad równym
patere quam ipse fecisti legem – poddaj się prawu, które sam ustanowiłeś
per fas et nefas – prawem i bezprawiem (wszelkimi środkami)
per procura - przez pełnomocnika, osobę uprawnioną
persona non grata - osoba niemile widziana, niepożądana
poena constituitur emendationem hominum – karę ustanawia się dla poprawy ludzi
possessio - posiadanie
praesumptio iuris – domniemanie prawne
praeter legem – obok ustawy
preasumptio iuris ac de iure - domniemanie prawne niewzruszalne
preasumptio iuris tantum - domniemanie prawne wzruszalne
princeps legibus solutus – panujący nie podlega prawu
prior tempore potior iure – pierwszy w czasie lepszy w prawie
pro publico bono – dla dobra ogólnego
pro publico bono – dla dobra publicznego, dla dobra ogółu
promulgatio legis necessaria est ad hoc, quod lex habet suam virtutem – ogłoszenie ustawy jest konieczne, aby uzyskała moc obowiązującą
publicum ius est quod ad statum rei romane spectat, privatum quod ad singulorum utilitatem, sunt enim quadem public utilitia, quedem privatum – prawem publicznym jest to, które dotyczy stanu państwa rzymskiego, prawem prywatnym zaś to, które dotyczy interesu jednostki, istnieje bowiem interes publiczny interes prywatny

Q

questio iuris – pytanie o kwestię prawną
quieta non movere – nie należy zakłócać tego, co spokojne
quo iure? – jakim prawem?

R

ratio decidendi – motyw decyzji, zasada ogólna leząca u podłoża decyzji
ratio decidendi - powód, uzasadnienie dla decyzji lub orzeczenia
ratio legis – uzasadnienie (racja) ustawy
ratio legis - ratio ustawy; powód, przyczyna wydania określonej ustawy lub normy prawnej
re et corpore – na majątku i osobie (karać)
rebus sic stantibus – w danym stanie sprawy
rebus sic stantibus - zasadnicza zmiana okoliczności mogąca powodować wygaśnięcie umowy międzynarodowej
reformatio in peius - zmiana na gorsze
rei vindicatio - roszczenie petytoryjne (windykacyjne)
res communis – dobro wspólne
res iudicata - rzecz osądzona
res nullius – dobro, ewentualnie rzecz niczyja
res nullius - rzecz niczyja
res publica – rzecz wspólna (wspólnota)
restitutio in integrum - naprawienie szkody
rozstrzygnięcia sytuacji, przypadek luki prawnej

S

salus populi suprema lex – dobro ludu najwyższym prawem
salus publica suprema lex esto – dobro publiczne niech będzie najwyższym prawem
salva conditione – z zastrzeżeniem warunku
salvo iure – z zastrzeżeniem prawa
secundum legem – zgodnie z ustawą
sensu stricto – w ścisłym znaczeniu
stare decisis non movere quieta – stać przy ustalonych postanowieniach (sposobach rozstrzygania spraw)
status quo – istniejący, zastany stan rzeczy
sub colore iuris – pod pozorem prawa
sub iudice lis est – sprawa jeszcze nie rozstrzygnięta, w sądzie
sui generis - oryginalny, własnego rodzaju, unikalny
sui iuris – będący w prawie
summum ius summa iniuria – zbyt ścisłe przestrzeganie prawa największą niesprawiedliwością
suprema lex – najwyższe prawo

T

terra nullius - ziemia niczyja
terra incognita - ziemia nieznana

U

ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio – gdzie ten sam cel, tam także ta sama dyspozycja ustawy
ubi ius incertum, ibi ius nullum – gdzie prawo niepewne, tam w ogóle nie ma prawa
ubi societas ibi ius – gdzie społeczeństwo, tam i prawo
ultima ratio – argument ostateczny, decydujący, ostatni, ostateczny sposób
ultra vires - poza kompetencją, bez upoważnienia
usus est unus legum corrector – jedynie zwyczaj poprawia prawo

V

vacatio legis - "wakacje ustawy", okres przed wejściem w życie ustawy, który ma umożliwić zapoznanie się z nią przed rozpoczęciem jej stosowania
veto - weto
vindicatio - windykacja
vis legis – siła ustawy, prawa
vis maior - siła wyższa
vis probandi – siła dowodowa
volens nolens – chcąc nie chcąc
volenti non fit iniuria – zgadzającemu się nie dzieję się krzywda
volumina legum – księgi praw